Oost west, Vrede best
Hugo Gietelink
Komt er oorlog? vroeg mijn 14- jarige dochter mij met ietwat angstig vragende ogen. Ik probeerde haar gerust te stellen, maar wist niet goed wat ik haar moest zeggen. Mijn gedachten gingen terug naar de tijd dat ikzelf tiener was. Een majoor van de Landmacht bezocht ons op het Erasmuslyceum in Almelo: 45 jaar geleden in de klas bij het vak maatschappijleer. Die majoor vertelde ons dat Nederland is aangesloten bij de NAVO (Noord- Atlantische Verdragsorganisatie). Die V van Verdrag kun je ook als de V van Verdediging lezen, want de NAVO was een verdedigingsorganisatie, zo werd me ten verstaan gegeven, waarbij de uitleg was dat die V eigenlijk ook voor Vrede staat. Want vrede zouden we te danken hebben aan de NAVO: nodig, want aan de oostkant van Europa loert de vijand en dat is de Sovjet Unie. De majoor vertelde ons over het gevaar van de nieuwste Russische SS20-raketten en het antwoord van de NAVO met nieuwe kruisraketten mocht niet uitblijven. Een verhaal op onze school, vernoemd naar de grote humanist en vredesactivist Erasmus…
Koude Oorlog, koude vrede
De tijd van de zogenoemde Koude Oorlog. Koud omdat de wapens wel op elkaar gericht staan maar nog niet zijn afgevuurd. Vrede door afschrikking. Tja, als dit vrede is, dan zeker wel een hele koude angstige vrede. En hoe veilig is dat nu werkelijk? Bijna ging het helemaal fout en scheelde het maar een haar dat de wereld aan een derde wereldoorlog ontsnapte: tijdens de Cubacrisis in oktober 1962 dreigden Amerika en de Sovjet- Unie frontaal te botsen omdat de VS met een zeeblokkade de Russische stationering van raketten op Cuba probeerde te blokkeren. Weg uit mijn backyard was de legitimatie. De wereld hield zijn adem in. Gelukkig keerden de Russische marineschepen om. Intussen werd in Nederland de bevolking bijgepraat over wat we bij een kernaanval zouden moeten doen en hoe mensen zich konden voorbereiden op een nucleair conflict. Mijn moeder was hoogzwanger, enkele weken voor de geboorte van mijzelf. Ze vertelde mij later hoe beangstigend de gedachte was een kind te moeten baren als het werkelijk tot oorlog zou komen. Het zou mijn leven en dat van zoveel anderen voor altijd tekenen als kind van de Koude Oorlog.
“Hollanditis”
Niet iedereen was overtuigd van vrede via afschrikking met steeds grotere wapenarsenalen. De door onze majoor genoemde voorgenomen stationering van nieuwe met kernkoppen geladen kruisraketten was de steen des aanstoots van een in West-Europa snel ontwikkelende vredesbeweging die in Amsterdam (1981) met 400 duizend demonstranten en in Den Haag (1983) met 550 duizend demonstranten enorme vormen aannam. De leuze was “Alle kernwapens de wereld uit, te beginnen uit Nederland”. Het vignet van het “Opland-vrouwtje” van politiek cartoonist Opland is ons nog altijd welbekend. Ons protest werd door de Amerikaanse historicus Walter Laquer aangeduid als “Hollanditis”: als ware het een virusziekte dat zich razendsnel kon verspreiden. Die “Hollandse ziekte” leidde uiteindelijk effectief tot opschorting van stationering van nieuwe kernraketten – dat nadien door de ontwapeningsonderhandelingen tussen Gorbatsjov en Reagan c.q. het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het einde van het Warschaupact blijvend werd.
Begin van het koude einde
In West-Europa was het perspectief op de Oost-Westrelatie door toedoen van de vredesacties vanuit de bevolking gekanteld. Ook in Oost-Europa hadden massale protesten grote invloed. In november 1989 trokken opstandige massa’s zelf, zonder enige tegenwerking, de Berlijnse Muur omver. Een verloren verbinding werd zo vanuit de bevolking hersteld. Sovjet-president Michail Gorbatsjov had met zijn oproep tot herstructering (perestrojka) en transparantie (glasnost) de geest van verandering uit de fles laten komen. Hij wilde hiermee weliswaar niet afscheid nemen van een socialistische koers, maar wel ingrijpende hervormingen, meer vrijheid en democratische participatie – hiermee de breed gedragen roep tot opening van de Muur niet negerend. Gorbatsjov en de DDR-regering Honecker lieten de val van de Muur zonder geweld gebeuren. Die Wende was daarmee een groot feest geworden. Mijn vader nodigde me uit om daar met hem heen te gaan. Twee dagen na de val van de Muur luisterden we in een stampvolle schouwburg in het Oost-Duitse Weimar naar het “Alle Menschen werden Brüder”, de hymne in de 9e Symfonie van Beethoven, die zich als melodie van de vrede, als ware dit het nieuwe Europese volkslied, een weg baande. Mijn vader vond het schitterend. Hij had zich de verslechterende relatie met de Sovjet-Unie al snel na het einde van de Tweede Wereldoorlog enorm aangetrokken. De Sovjet- Unie was een voormalig bondgenoot en had een ongekend offer gebracht van niet minder dan 20 miljoen doden in de strijd tegen Hitler. In de jaren zestig ging hij Esperanto leren om naar Moskou te gaan, om ondanks de verslechterde relaties op het Rode Plein met andere Esperantisten toch contact te hebben. Nu de Muur, het symbool van die Koude oorlogstijd gevallen was zou het dan eindelijk echt vrede worden in het steeds weer door oorlog geteisterde Europa?
Vertrouwen en wantrouwen
Gorbatsjov oogstte met zijn op vernieuwing en vrede gerichte beleid zowel in het Oosten als in het Westen veel sympathie, wat het vertrouwen een enorme boost gaf. De ster van een nieuw blijvend vredig Europa schitterde, totdat beloftes aan Gorbatsjov na de ineenstorting van de Sovjet-Unie niet meer werden nageleefd. In naam van het recht op nationale zelfbeschikking expandeerde de NAVO verder oostwaarts tot aan de Russische grens toe, waar raketinstallaties gericht op Moskou werden geïnstalleerd: in de “backyard” zouden de Amerikanen kunnen zeggen.
Waarom – in vredesnaam?
In de onderhandelingen over de mogelijke terugtrekking van 450 duizend Russische troepen uit de voormalige DDR kreeg Gorbatsjov in gesprek met de Amerikaanse staatssecretaris James Baker op 9 februari 1990 het volgende te horen: “If the United States keeps its presence in Germany within the framework of NATO, not an inch of NATO’s present military jurisdiction will spread in an eastern direction.Germany’s unification will not lead to NATO’s military organization spreading in the east.” Met veertien nieuwe lidstaten en meer dan duizend kilometer uitbreiding oostwaarts is van deze belofte door Baker weinig overgebleven. Hoewel herhaald door verschillende westerse politici bleek dit een loze toezegging. In 2001 vroeg de in eerste instantie zeer op het westen gerichte Poetin aan toenmalig Amerikaans president Bill Clinton of Rusland ook deel kon worden van de NAVO – wat niet mogelijk bleek. Een veelbetekenend antwoord! Rusland was en zou ook na de val van de Sovjet-Unie de vijand blijven. Waarom? Waarom heeft de NAVO het blijkbaar nodig om zo’n vijandsbeeld te blijven koesteren? Waarom – in vredesnaam?
Het antwoord laat zich raden zodra we de vraag andersom stellen. Waar blijft de NAVO als de vijand geen vijand meer is?
Integriteit en verbinding in crisis
De gebroken belofte om niet verder oostwaarts te gaan had het vertrouwen ondermijnd, waarmee de integriteit van het westen bij de Russen steeds meer ter discussie was komen te staan. Van de hoopgevende verbinding, die na de val van de Muur tot ontwikkeling was gekomen, was nog weinig over. Het ontstane conflict dat in 2014 met de Oekraïnecrisis naar buiten kwam culmineerde in een zorgwekkend gevaarlijke confrontatie tussen oost en west. Een oorlog die niet alleen de betrokkenheid van Rusland met het Russisch-talige volksdeel in Oekraïne onderstreept, maar vooral de angst om opnieuw vanuit het Westen te worden aangevallen, waarbij een nieuw NAVO-lid aan de Russische grens als zeer bedreigend werd gezien. Met Oekraïne heeft de westerse expansie een rode lijn overschreden. De vanuit het Westen ondersteunde staatsgreep, zoals deze als gevolg van de Maidan-opstand had plaatsgevonden, leidde tot een burgeroorlog tussen Kiev en de afgescheide oostelijke provincies Donetsk en Luhansk. De verhoudingen polariseerden snel. De Minsk-akkoorden (gebaseerd op behoud van Oekraïnse grenzen, met respect en autonomie voor de meer Russisch georiënteerde oostelijke provincies) werden gesloten om de burgeroorlog te stoppen, maar werden onvoldoende of niet nagekomen. Het vertrouwen was stuk. Van kwaad kwam het tot erger en Poetin reageerde met de Russisch militaire inval op 24 februari 2022. Een maand later gloorde hoop en kwam het Istanbul-akkoord tot stand, waarmee het escalerende conflict alsnog kon worden gestopt. Helaas stokte ook dit hoopgevende initiatief. Boris Johnson bracht Zelensky het slechte nieuws na overleg te hebben gehad met Biden. Doorvechten was de boodschap van de Zelensky-ondersteunende westerse oorlogscoalitie. Een situatie die ons aan de rand van een derde wereldoorlog bracht toen president Biden kort voor zijn aftreden toestemming verleende tot gebruik van Amerikaanse lange afstandsraketten die tot ver op Russisch grondgebied konden en mochten worden afgevuurd.
Een nieuwe weg is noodzakelijk
Het huidige dominante narratief in het denken over vrede en veiligheid is levensgevaarlijk en hopeloos achterhaald. Het kernprobleem is dat vrede door afschrikking nooit echt vrede is, omdat het niet de menselijke verbinding uitdrukt, niet het vertrouwen in elkaar, niet de liefde of de integriteit, maar het onvermogen, de vreemdheid, het ontbreken van voldoende identificatie met elkaar en de angst om vernietigd te worden. Vrede door afschrikking is geen vrede, maar een manier om de oorlogsindustrie overeind te houden, terwijl er wel degelijk een andere weg mogelijk is. Het is de hoogste tijd dat Europa diep in de spiegel gaat kijken en voor kwalitatief verbeterde relaties gaat kiezen in plaats van de oorlogstrom te slaan en nog meer aan bewapening uit te geven. Rusland is deel van de Europese geschiedenis en is tot aan het Oeralgebergte toe geografisch ook deel van het Europese continent. Het is een gemiste kans wat is gebeurd, waarbij de verbindende waarde van sport en cultuur is verlaten, door Rusland te boycotten van deelname aan het Wembley tennistoernooi, te boycotten mee te doen aan de Olympische Spelen in Parijs of de internationale Kunstbiënnale in Venetië. Niet minder maar meer verbinding zou de vredesstrategie moeten zijn en mogelijkheden zijn er te over. Waarom wordt Rusland geen deel van het Eurovisie-songfestival? Waarom komt het niet tot grootschalige uitwisselingsprogramma’s, waar Russische scholieren Amsterdam of Rotterdam gaan zien en de Nederlandse scholieren Moskou of St-Petersburg? Zo kan het contact van onderop groeien en zal de bevolking minder snel door oorlogspropaganda van welke zijde dan ook van de wijs te brengen zijn. Naast het gapende culturele gat hebben we onszelf ook ronduit benadeeld door de economische relaties met Rusland stuk te maken. Het Russische aardgas is wel even veel goedkoper dan het milieuvervuilende Amerikaanse schaliegas. En wat een enorme afgang dat Biden ongestoord de geplande destructie van de Gazprom 2-pijpleiding aankondigde en daarmee feitelijk een gewelddadige aanslag op de Europese energievoorziening voorstelde. De Oekraïne-oorlog is het zoveelste voorbeeld van hoe de ene mens de andere vernietigt in naam van volk en vaderland. Een oorlog waarbij oorlogszuchtige rijke politiek economische elites “veilig” op afstand blijven om gewone jonge onschuldige mannen op te stoken om het smerige werk te doen. Deze complete waanzin moet zo snel mogelijk stoppen: door de macht van de wapenlobby’s terug te dringen, door de culturele en economische sancties op te heffen en brede actieve samenwerking te ondersteunen. Afstand nemen van deze verschrikkelijke moordgeschiedenis en in plaats van de haviken die niets anders doen dan vijandschap voeden en angst zaaien, de vredesduiven het woord te laten.