Veiligheid, politie en justitie

Samenvatting

Nederland is in twee decennia veranderd van een pragmatisch, tolerant land in een gecontroleerde angststaat waarin veiligheid het toverwoord is geworden. Onder het mom van bescherming zijn noodwetten, censuur en militarisering van de politie genormaliseerd, terwijl de media hun kritische rol grotendeels hebben opgegeven. De zaak van advocaat Arno van Kessel, opgepakt als “anti-institutioneel extremist”, toont hoe ver de rechtsstaat al is opgerekt. De groeiende verwevenheid van politiek, rechtspraak, media en grootkapitaal bedreigt de democratische balans die Rudolf Steiner ooit beschreef in zijn sociale driegeleding. Echte veiligheid ontstaat niet door camera’s, wapens of boetes, maar door vertrouwen, lokale verbondenheid en een rechtspraak die weer dienstbaar is aan burgers. Nederland moet terug naar zijn menselijke maat: een samenleving die vrijheid en verantwoordelijkheid boven angst en dwang stelt.

Van veiligheidsstaat naar vertrouwenssamenleving: Het veiligheidsbeleid moet bevrijd worden van angstpolitiek en symboolwetgeving. De staat dient zich terug te trekken uit het privéleven van burgers, de noodwet-cultuur beëindigen en het principe van proportionaliteit herstellen. Politie en justitie richten zich op echte bedreigingen van veiligheid, niet op massale controle. Europese plannen zoals Chatcontrol, die privécommunicatie laten scannen, worden verworpen omdat zij de kern van de rechtsstaat, privacy en briefgeheim, ondermijnen. Burgers krijgen weer vertrouwen en ruimte om verantwoordelijkheid te dragen, met minder regels, minder boetes en meer menselijk oordeel.

Herstel van de rechtsstaat en scheiding der machten: De trias politica moet worden versterkt door scheiding van rechtspraak, politiek, media en economie. Voorarrest wordt uitzondering, processen worden sneller en transparanter, en trial-by-media wordt actief tegengegaan. De politie wordt hervormd en deels gedemilitariseerd; infiltratie en provocatie bij demonstraties worden verboden. Rechtspraak wordt hersteld in haar menselijke, burgergerichte vorm, met nadruk op herstelrecht en een nationaal fonds voor slachtoffers.

Sociale verankering van veiligheid in de gemeenschap: Echte veiligheid begint in de wijk. Wijkagenten krijgen hun verbindende rol terug, ondersteund door burgervaders en -moeders die jongeren aanspreken en begeleiden. Gemeenschapszin en sociaal kapitaal worden speerpunten van beleid. Kleine criminaliteit wordt bestreden door perspectief te bieden via werk, cultuur en sport, niet via repressie. In het drugsbeleid keert Nederland terug naar zijn pragmatische traditie: regulering en medische begeleiding in plaats van moralisme en straf.

Inleiding

Het beeld is onvergetelijk: in de vroege ochtend breken zwaarbewapende eenheden van de Dienst Speciale Interventies de deur open bij een advocaat en zijn gezin. Arno van Kessel, bekend vanwege zijn werk in zaken rond de coronavaccinaties, wordt geblinddoekt afgevoerd alsof hij een terrorist is. Zijn kinderen staan trillend tegen de muur, de woonkamer gevuld met gewapende mannen. Vijftien agenten doorzoeken urenlang de woning, terwijl de deken van de Orde van Advocaten en een rechter-commissaris toekijken hoe vertrouwelijke dossiers worden meegenomen. De aanklacht? Niet bewezen geweld of wapens, maar verdenkingen van “anti-institutioneel gedachtegoed”¹⁶.

Wie dit verhaal leest, vraagt zich af: in wat voor land zijn wij beland? Een land waarin advocaten die de staat aanklagen wegens het coronabeleid worden opgepakt alsof zij leden zijn van een criminele organisatie. Een land waarin het gebruik van antiterreureenheden met militaire inbreng – uniek in Europa – niet meer beperkt blijft tot gewapende aanslagen, maar ook wordt ingezet tegen mensen met lastige vragen aan de overheid2. Het lot van Van Kessel, gearresteerd vlak voor een cruciale zitting tegen bewindspersonen en farmaceutische bedrijven, laat zien hoe ver de veiligheidsstaat inmiddels reikt.

Het veiligheidsvirus

Nederland is de afgelopen twintig jaar in de greep gekomen van een obsessie met veiligheid. Politieke partijen wedijveren om wie het hardst kan roepen om strengere straffen, meer camera’s en meer blauw op straat. Media voeden die fixatie door dag in dag uit angst en dreiging te benadrukken, ook als de cijfers laten zien dat de criminaliteit over de lange termijn daalde en de recente afvlakking geen breuk is met het eerdere decennium van daling¹. Veiligheid is van bescherming verworden tot verdienmodel: een industrie die miljarden verslindt, terwijl ze onze vrijheid langzaam wurgt.

De coronacrisis was een kantelpunt. Wat begon als gezondheidsbeleid groeide uit tot een systeem van noodwetten, avondklokken en politieoptredens op straatpleinen. Demonstranten werden uiteen geslagen, kritische stemmen belachelijk gemaakt en advocaten die burgers verdedigden in verband gebracht met extremisme. Het was alsof de rechtsstaat zelf besmet raakte met een virus: het virus van angst, dat zich nestelde in wetten, regels en protocollen en zich vermenigvuldigde in elk nieuw toezichtsorgaan, elke boetecatalogus en elke uitbreiding van bevoegdheden.

Van tolerantie naar repressie

Ons land stond ooit bekend om zijn tolerantie. Het was het land van het poldermodel, van het gedogen van softdrugs, prostitutie en euthanasie, van een pragmatische houding die regels ondergeschikt maakte aan het menselijk leven. In korte tijd is dat omgeslagen in een cultuur van achterdocht en repressie. Nederland is van gidsland veranderd in een staat waar burgers onder voortdurend toezicht staan, waar een woud van BOA’s, camera’s en controles het straatbeeld beheerst, en waar de boete niet meer een uitzondering is, maar een dagelijks risico.

Het optreden tegen Arno van Kessel is geen incident, maar een symptoom. Het laat zien hoe “veiligheid” een glijmiddel is geworden voor machtsuitoefening. Waar vroeger een advocaat respect genoot als hoeder van de rechtsstaat, kan hij nu met één label – “anti-institutioneel extremisme” – worden gedegradeerd tot verdachte. Dat zegt alles over hoe broos onze vrijheden zijn wanneer angst en macht samen een nieuwe norm schrijven.

De illusie van onveiligheid

Cijfers en feiten vertellen een ander verhaal dan de angstretoriek die dagelijks op televisie en in kranten wordt verspreid. Misdaadcijfers zijn de laatste decennia gedaald. Inbraken, overvallen, zelfs zware geweldsmisdrijven komen aantoonbaar minder vaak voor. Toch leeft het idee dat onze samenleving onveiliger is dan ooit. Dat is geen toeval, maar het resultaat van een politiek en mediacomplex dat veiligheid tot speerpunt heeft gemaakt – een voortdurend opgeklopt gevoel van dreiging, dat de burger klein en afhankelijk moet houden¹.

Zo ontstaat een paradox: hoe meer veiligheid wordt beloofd, hoe meer onveilig mensen zich voelen. Hoe meer blauw er op straat komt, hoe groter het wantrouwen jegens de samenleving. En hoe meer justitie inzet op straf en boete, hoe sterker het besef dat ieder van ons ieder moment verdachte kan zijn. Het is alsof een samenleving haar eigen schaduw vergroot door er met steeds fellere lampen op te schijnen.

De uitdijende staat van toezicht

Deze cultuur van achterdocht heeft geleid tot een uitdijende bureaucratie. Het leger van BOA’s, toezichthouders en cameratoezicht fungeert niet langer als bescherming, maar als verlengstuk van een staat die zijn burgers niet vertrouwt. Iedere fietser met een los voorlicht, iedere automobilist met een te hoge snelheid, iedere ondernemer die een formulier verkeerd invult: allen worden ze bestraft. Boetes zijn niet langer een correctiemiddel, maar een inkomstenbron.

Waar regels ooit bedoeld waren om de samenleving te ordenen, zijn ze een middel geworden om burgers in het gareel te houden. Het principe van gedogen – ooit een bewijs van menselijke maat en gezond verstand – is verdrongen door een kille logica van controle. Het resultaat: een samenleving waarin wantrouwen de norm is, en de politie niet langer als bondgenoot, maar als bedreiging wordt ervaren.

Politie en geweld

Het politieapparaat, dat zich vroeger vooral richtte op bemiddeling en buurtbinding, is veranderd in een geweldsorganisatie. Het gebruik van vuurwapens, traangas en harde arrestatietechnieken is in korte tijd genormaliseerd. Burgers en agenten raken verstrikt in een spiraal van angst en agressie: de politie grijpt harder in, burgers verzetten zich feller, en zo wordt escalatie de nieuwe standaard.

Dat de politie in Nederland tegenwoordig permanent bewapend rondloopt, is geen natuurwet, maar een politieke keuze. Andere landen laten zien dat ordehandhaving ook zonder permanente bewapening mogelijk is. Maar in ons land heeft de angst gezegevierd boven de rede. De aanwezigheid van vuurwapens is niet langer uitzondering, maar dagelijks gegeven – en daarmee een bron van nieuw geweld.

Daarbij komt een nieuwe, sluipende praktijk: de inzet van zogenoemde ‘Romeo’s’, politieagenten in burger die in demonstraties worden geplaatst. Officieel om de rust te bewaren, in werkelijkheid vaak om spanning te creëren. Tijdens coronademonstraties zagen we mannen met bivakmutsen uit politiebusjes stappen en op burgers inslaan. Recent gebeurde iets soortgelijks bij asielprotesten, waar hooligans onder politiebegeleiding de menigte in werden gebracht, om daarna de hele beweging weg te kunnen zetten als ‘extreemrechts’. Ook de zaak van Willem Engel, die ondanks zijn constante nadruk op liefde en geweldloosheid werd opgepakt voor ‘opruiing’ door wat hij zelf een ‘struikrover in politiepak’ noemde, laat zien hoe willekeurig en politiek gestuurd deze praktijken zijn. Dit ondergraaft niet alleen vertrouwen in de politie, maar ook in de democratische vrijheid om te demonstreren.

Rechtspraak in crisis

Nog verontrustender dan de militarisering van de politie is de uitholling van de rechtsstaat zelf. Voorarrest wordt steeds vaker ingezet, waardoor burgers maanden in de gevangenis belanden zonder dat hun schuld bewezen is. De media verklaren hen ondertussen publiekelijk schuldig. Het principe dat iemand onschuldig is totdat het tegendeel bewezen is, wordt zo uitgehold door trial by media en door een juridisch apparaat dat kreunt onder de bureaucratie.

Wie eenmaal in de molen van justitie belandt, merkt hoe weinig menselijke maat er overblijft. Wachttijden lopen op, procedures worden steeds ingewikkelder en duurder, en burgers staan machteloos tegenover een systeem dat eerder hun tegenstander lijkt dan hun beschermer. Advocaten die het opnemen tegen de macht lopen zelfs het risico zelf als verdachten te eindigen.

Versmelting van macht: van trias politica naar machtsstaat

Wat hier zichtbaar wordt, is niet slechts een reeks incidenten, maar een structurele verschuiving. De klassieke trias politica – de scheiding van wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht – is in Nederland grotendeels uitgehold. Wetgeving wordt vaak in spoedtempo doorgedrukt, rechtspraak volgt het narratief van de politiek, en uitvoerende diensten zoals politie en inlichtingendiensten werken hand in hand met economische en internationale machtsstructuren.

Dit samenvallen van politieke, economische en juridische macht is kenmerkend voor een fascistische tendens: de staat presenteert zich als onbetwistbare autoriteit, gesteund door grootkapitaal en internationale instituties, terwijl de burger reduceert tot gehoorzame onderdaan. Kritiek wordt afgedaan als extremisme, afwijkende meningen worden verdacht gemaakt, en wie zich niet conformeert, kan elk moment door de veiligheidsarm worden gegrepen.

Een bijzonder voorbeeld van die vermenging is de Raad van State, die in Nederland tegelijk adviseur van de regering én hoogste bestuursrechter is. Wie wetten helpt maken, zou ze niet ook moeten toetsen. Deze dubbele functie ondermijnt de onafhankelijkheid van de rechtspraak en staat haaks op de trias politica. Daarom moet de Raad van State worden hervormd in een gefaseerd proces. Eerst organisatorisch, met volledig gescheiden afdelingen voor wetgevingsadvies en bestuursrechtspraak, die geen personeel, begroting of leiding delen. Vervolgens wordt een nieuwe, onafhankelijke Wetgevingsraad ingesteld, benoemd door de Tweede Kamer, die voortaan het kabinet en parlement adviseert. Uiteindelijk moet de Grondwet worden aangepast, zodat de Raad van State enkel nog fungeert als Hoogste Bestuursgerechtshof, terwijl de Wetgevingsraad een eigen constitutionele basis krijgt. Zo wordt de trias politica niet alleen hersteld in theorie, maar ook in de dagelijkse praktijk van bestuur en recht.

Rudolf Steiner voorzag al hoe gevaarlijk deze vermenging is. In zijn sociale driegeleding onderscheidde hij drie domeinen die elk autonoom moeten zijn: het geestesleven (cultuur, wetenschap, onderwijs en media), het rechtsleven (staat en rechtspraak) en het economisch leven (arbeid, productie, kapitaal). In een gezonde samenleving staat het geestesleven voor vrijheid, het rechtsleven voor gelijkheid, en het economisch leven voor solidariteit. Wanneer die drie elkaar in balans houden, ontstaat een samenleving die sterk en weerbaar is. Maar wanneer ze versmelten – zoals we nu zien – verandert vrijheid in propaganda, gelijkheid in machtspolitiek en solidariteit in uitbuiting. De huidige verwevenheid van media, staat en grootkapitaal is dus niet zomaar bureaucratische toevalligheid, maar een gevaarlijk pad richting totalitaire structuren¹⁸.

Juist nu, in een tijd waarin veiligheid wordt misbruikt als instrument van machtsconcentratie, is het idee van driegeleding actueler dan ooit. Want alleen een samenleving die haar instituties weer scheidt en burgers werkelijk eigen verantwoordelijkheid geeft, kan de neerwaartse spiraal van angst en repressie doorbreken.

Voorbij de veiligheidsparanoia

Het is veelzeggend dat men tegenwoordig bijna vanzelfsprekend aanneemt dat “meer veiligheid” gelijkstaat aan “meer politie, meer boetes, meer toezicht”. Alsof de samenleving een machine is die pas goed draait wanneer ieder radertje onder controle staat. Maar de geschiedenis laat zien dat ware veiligheid altijd voortkomt uit vertrouwen, niet uit dwang.

De jaren zeventig en tachtig herinneren we ons nog als decennia waarin Nederland ondanks maatschappelijke onrust – de oliecrisis, krakersrellen, nucleaire demonstraties – juist bekendstond om zijn vrijheid en tolerantie. De staat was niet minder legitiem omdat ze soms gedoogde, integendeel: juist door ruimte te laten voor afwijking groeide het respect voor de overheid. Het gedoogbeleid rond softdrugs en prostitutie was geen teken van zwakte, maar van pragmatische wijsheid. Het maakte ons land uniek en aantrekkelijk, en het liet zien dat de overheid er was voor de burger, niet andersom.

Die les lijkt verloren gegaan. In plaats van vertrouwen kiest men voor wantrouwen, in plaats van vrijheid voor controle. De politie is niet langer bondgenoot maar potentieel tegenstander, de overheid geen hoeder maar waakhond. Het alternatief begint met een radicale omkering: niet méér blauw op straat, maar minder. Niet méér toezicht, maar het herstel van burgerlijke verantwoordelijkheid.

Terug naar burgerlijke verantwoordelijkheid

Een volwassen samenleving kan niet gebaseerd zijn op de illusie dat alles door regels en toezicht geregeld kan worden. Wie een samenleving wil waarin vrijheid en verantwoordelijkheid samen bestaan, moet durven vertrouwen op het oordeel van burgers. Dat betekent: ruimte geven voor fouten, voor afwijkend gedrag, voor keuzes die niet in een bureaucratisch schema passen.

Het betekent ook dat we de wildgroei aan toezichthouders en BOA’s moeten terugdringen. Iedere burger weet hoe onzinnig en intimiderend het kan voelen om voor de kleinste misstap een boete te krijgen. Een samenleving die elk detail sanctioneert, vernietigt de bereidheid van burgers om samen te leven vanuit vertrouwen en wederzijds respect.

Daarom is het hoog tijd om de boetecultuur af te bouwen. Minder boetes, lagere boetes, en een eenvoudig recht op beroep dat niet maanden maar dagen duurt. Een rechtsstaat die zichzelf serieus neemt, straft niet achteloos, maar zoekt naar proportie en herstel. Want pas waar fouten kunnen worden hersteld, ontstaat de wil tot verbetering.

Herstelrecht in plaats van gevangenissen

Onze gevangenissen zitten vol, maar zelden wordt de vraag gesteld of opsluiting werkelijk leidt tot rechtvaardigheid. Te vaak betekent het slechts dat een individu voor jaren wordt afgesneden van de samenleving, zonder dat het slachtoffer enige genoegdoening krijgt. Slachtoffers blijven achter met trauma en kosten, terwijl de dader achter tralies zit – duur voor de staat, zinloos voor de samenleving.

Een rechtvaardige samenleving zoekt naar herstel in plaats van wraak. Dat betekent dat kleinere misdrijven niet langer moeten leiden tot jarenlange detentie, maar tot een plicht tot schadeloosstelling. Arbeid die ten goede komt aan een fonds voor slachtoffers kan effectiever en menselijker zijn dan een kale opsluiting.

Ook hier is de kern: de staat vertrouwt erop dat burgers in staat zijn verantwoordelijkheid te nemen. Wie schade veroorzaakt, moet die herstellen. Dat principe sluit veel beter aan bij de menselijke behoefte aan rechtvaardigheid dan de kilte van een strafblad en een gevangeniscel.

Een ander idee van veiligheid

Ware veiligheid komt niet voort uit camera’s, controles en zwaarbewapende agenten, maar uit een samenleving waarin burgers zich gehoord en gerespecteerd voelen. Waar de politie gezag ontleent aan nabijheid en bemiddeling, niet aan geweld en wapens. Waar rechtspraak snel, begrijpelijk en toegankelijk is, en waar fouten niet eindeloos worden uitgesmeerd, maar zo spoedig mogelijk worden opgelost.

Het optreden tegen advocaten, het normaliseren van politiegeweld, het versmelten van rechtspraak en politiek: het zijn signalen van een samenleving die haar kompas is kwijtgeraakt. Het alternatief ligt niet in een utopische droom, maar in de herontdekking van wat Nederland groot maakte: pragmatische tolerantie, vertrouwen in burgers en een rechtsstaat die niet als wapen, maar als schild fungeert.

Samenlevingsgericht aanpakken van kleine criminaliteit

Veel kleine criminaliteit – fietsendiefstallen, vandalisme, straatintimidatie – ontstaat niet uit berekende misdaad, maar uit uitzichtloosheid, verveling of sociale desintegratie. Vooral in achterstandswijken zie je dat jongeren weinig perspectief hebben en snel in contact komen met verkeerde voorbeelden. Repressie alleen lost dat niet op; hoge boetes en politieoptredens versterken vaak juist de afstand tussen overheid en buurt.

Een betere weg is om wijkgericht sociaal gezag te herstellen. Dat betekent: een zichtbare en aanspreekbare wijkagent die de buurt kent, niet alleen om te handhaven, maar vooral om vertrouwen op te bouwen. En daarnaast “burgervaders en -moeders”: gerespecteerde bewoners die jongeren aanspreken en begeleiden, een rolmodel zijn en fungeren als brug tussen buurt en instituties. Zulke figuren blijken in de praktijk meer gezag te hebben dan een anonieme agent of ambtenaar.

De sociologische wetenschap laat dit zien: in de zogenaamde broken windows benadering werd gesteld dat kleine overlast snel moet worden aangepakt om te voorkomen dat buurten afglijden^{3, 8}. Maar de latere inzichten en meta-analyses uit de community policing-benadering tonen aan dat duurzame veiligheid vooral ontstaat waar politie en bewoners langdurig samenwerken en vertrouwen opbouwen^{4, 5, 6, 14}. Pas wanneer bewoners zelf worden betrokken en de politie dicht bij de gemeenschap staat, ontstaat duurzame veiligheid. Het sociaal kapitaal van buurten – wederzijds vertrouwen, netwerken en gemeenschapszin – blijkt een doorslaggevende factor in het terugdringen van criminaliteit.

Praktisch betekent dit: investeren in jongerenwerk, gemeenschapscentra, sport en cultuurprojecten, en vooral in het versterken van de sociale structuur van wijken. Toezichthouders op wijkniveau kunnen daarbij zinvol zijn, maar niet in de vorm van BOA’s die boetes uitdelen. Hun rol zou veel meer gericht moeten zijn op preventie, gesprek en bemiddeling.